Cát Bà được ghi trong Sách đại nam nhất thống trí
“Một vùng núi non dựng lên như ngọc
Cá tôm nhiều như đất
Dân đua nhau thu lượm
Lúa má không có
Thuế đánh không nhiều
Sóng vỗ dập dìu vách núi
Thuyền xuyên vỉa đá mà đi
Nhân dân vui hưởng thái bình ”
Quả thực Cát Bà không chỉ là một điểm du lịch biển lý tưởng với phong cảnh sơn thủy hữu tình, không khí mát mẻ, trong lành nơi đây còn giàu có về các giá trị khảo cổ học. Quần đảo Cát Bà còn có 77địa điểm khảo cổ được phát hiện và khảo sát, trong đó nhiều di chỉ nổi tiếng như di chỉ Cái Bèo – thị trấn Cát Bà, di chỉ Bãi Bến – xã Hiền Hào, di chỉ Cát Đồn – xã Xuân Đám và nhiều di chỉ có giá trị khác như Miếu Gôi, Thành nhà Mạc, Ao Cối, Đồng Công, Giếng Nhái, các hang Chuồng Dê, Chuồng Bò, Hang Dơi, Áng Mả, Eo Bùa, Tùng Bồ…
Di chỉ cái bèo thuộc địa phận thị trấn Cát Bà, nằm cách trung tâm thị trấn 1,5km về phía Đông nam. Khu di chỉ cái bèo là thung lũng bằng phẳng, 3 mặt là núi đá vôi bao bọc, còn mặt Đông quay ra biển. Khu di chỉ rộng khoảng 800m 2 dốc thoải từ Nam ra Bắc, độ cao 3,5m so với mặt biển. Cách di chỉ 200m là dãy núi Áng Thảm và Bù Nâu chạy vòng cung ôm lấy Cái Bèo làm cho nơi đây rất kín gió, biển không ồn ào, phong cảnh hữu tình thuận cho việc sinh sống và khai thác thủy sản. Có lẽ vì thiên nhiên đã quy tụ về đây vẻ đẹp cảnh quan, cùng với sự thuận lợi về địa thế, phong phú về sản vật nên dân cư cổ Cái Bèo đã chọn đây làm nơi quần tụ lâu dài và tạo nên nền văn hóa đặc sắc.
Theo tài liệu và nghiên cứu khảo cổ học vùng ven biển và hải đảo Đông Bắc Việt Nam của Phó Giáo sư, tiến sĩ Nguyễn Khắc Sử – Viện Khảo cổ học Việt Nam, người đã nhiều lần tham gia khai quật di chỉ Cái Bèo thì năm 1938 nữ khảo cổ người Pháp là M.Colani đã có công phát hiện ra và tiến hành thám sát vịnh Cá trên đảo Cát Bà, đó chính là di chỉ Cái Bèo hiện nay. Tháng 4 năm 1972 cán bộ khảo cổ học Nguyễn Văn Hảo lại tiếp tục đào 2 hố thám sát và lấy tên là di chỉ Cát Bà. Kết quả thám sát cho thấy địa tầng mang dấu tích của người Việt cổ dày 0,5 đến 0,9 m, đất màu nâu pha nhiều sỏi. Hiện vật thu được gồm 2 rìu đá, 7 bàn mài rãnh hình ống máng, 1 chì lưới và nhiều mảnh gốm xốp. Theo kết luận của các nhà khảo cổ học thì hiện vật thu được thuộc nền văn hóa Hạ Long. Từ đó đến nay di chỉ Cái Bèo đã được Viện Khảo cổ học Việt Nam, Bảo tàng lịch sử Việt Nam tổ chức 4 lần khai quật thám sát di chỉ vào các năm 1973, 1981,1986 và 2006 và lấy tên là di chỉ Cái Bèo.
Qua các cuộc khai quật đã phát hiện các lớp đất cấu tạo khác nhau, nằm theo một trật tự nhất định hợp thành tầng văn hóa khá dày khoảng 2,6 m và có thể phân biệt được 3 lớp sớm, muộn khác nhau. Lớp 1 thuộc sơ kì thời đồ đá mới, cách ngày nay khoảng 7.000 năm. Lớp 2 thuộc hậu kỳ thời đại đá mới, cách ngày nay 3.000 năm và lớp thứ 3 thuộc nền văn hóa Hạ Long, cách đây 4.000 năm. Các hiện vật
thu được hơn 479 công cụ như chày, bàn nghiền, bàn mài, hòn kê, rìu bôn, đục, chì lưới,nồi gốm, dụng cụ ghè đẽo, chặt thô, mũi nhọn, đòn kê, chày, quanh bếp nấu và hố rác bếp là những xương, răng cá và thú. Những dụng cụ này thể hiện ở những niên đại khác nhau từ 4.000 đến 7.000 năm.
Qua kết quả các lần thám sát cho thấy Cái Bèo là di tích khảo cổ thềm biển có quy mô lớn, địa tầng dày, có tổ hợp di tích và di vật phong phú. Những vết tích văn hoá ở đây đã phản ánh sự phát triển kế tiếp từ Trung kỳ Đá mới – đặc trưng cho nền văn hoá Cái Bèo sang Hậu kỳ Đá mới – đặc trưng cho văn hoá Hạ Long.
Theo Phó Giáo sư Nguyễn Khắc Sử, di chỉ khảo cổ Cái Bèo là một trong những di tích quý hiếm nhất của vùng duyên hải Bắc Bộ. Đây là làng chài cổ nhất ở Việt Nam.
Di chỉ Cái Bèo là 1 di tích văn hóa quý giá, được Bộ Văn hóa Thông tin xếp hạng di tích văn hóa cấp Quốc gia năm 2009. Đây không chỉ là di sản văn hoá biển tiêu biểu, đặc sắc của Việt Nam mà còn là bảo tàng địa chất tuyệt với về sự dao động mực nước biển đại dương. Sự tiếp nhận và thích ứng của con người trước hiện tượng biển tiến, biển thoái, là một bài học cho chúng ta hôm nay trước nguy cơ xâm thực của nước biển do biến đổi khí hậu.
VI 
EN